Kaźmirz Wielki

Od r. 1333. do r. 1370.

§. 1. Tab. 1. Nr. 1.

Strona Główna. Na środku monety korona przyozdobiona dworny krzyżykami, a u góry półxiężyca, w około niej między dwoma obwodami napis w dwóch wierszach: KAZIMRUS. PRIMUS †  DEI. GRACIA. RES POLONIE †.

Strona Odwrotna. Orzeł ukoronowany. W obwodzie napis: GROSS L(ati) CRACVIENSSES  † Litery gockie. Z dzieła Mniszcha: „Życie Kaźmierza W.“ 

§.2. Tab. 1. Nr. 2.

S. G. Jak na poprzedzającym, lecz napisy w obwodach perłowych korona wyższa i węższa, w wyrazie KAZIMIRUS żadna litera nie opuszczona.

S. O. Orzeł ukoronowany odmiennej nieco postaci. W obwodzie perłowym napis: GROSS. L. CRACOVIENSSES †

Ze zbioru biblioteki lir. Ossolińskiego we Lwowie, odmiennego stempla.

§. 3. Tabl. 1 Nr. 3.

S. G. Jak na poprzedzających; lecz w obwodach zwyczajnych litery gockie nieco odmiennego kształtu. Korona w górze przyozdobiona krzyżem na którym jest półxiężyca. 

S. O. Jak §. 1. lecz orzeł odmiennej postaci. W obwodzie napis GROSSI. CRACOVIENSIS †

Na tym exemplarzu litera L. opuszczona. Ze zbioru Madera w Pradze czeskiej.

§. 4. Tab. 1. Nr. 4.

S. G. Jak §. 3. lecz litery mniej kształtne.

S. O. Jak §. 3. lecz orzeł odmienny, litery niekształtne, napisy nieco zatarte.

Ze zbioru Goetza w Dreźnie. — Litera L. oznacza latus, ztąd monety tę nazwano groszem szerokim krakowskim. Czacki twierdzi, że Kaźmir Wielki dla tego byl na tej monecie nazwanym primus, że był pierwszym monarchą polskim, który zaczął bić grosze; Mader zaś sprawiedliwiej mniema, że używał tytułu primus, ponieważ, po wskrzeszeniu godności królewskiej w Polsce, był pierwszym monarchą tego imienia, albowiem jego poprzednicy: Kaźmirz I. syn Mieczysława II. i Kaźmirz II. Sprawiedliwy, syn najmłodszy Bolesława III. mieli tylko tytuł xiążęcy. Grosz taki byt bitym w Krakowie na wzór groszy czeskich Wacława, lecz chociaż późniejszy, wszelako mniej zgrabnie wykonany. Michał Mniszech, Marszałek W. koronny, jest pierwszym, który go nam dat poznać z rysunku umieszczonego w swem dziele: Życie Kaźmirza Wielkiego; a którego kopję umieściłem na Tab. 1. Nr. 1. lecz nie uczynił o tym groszu żadnej wzmianki, nie wiadomo zatem, czy go sam posiadał, lub zkąd o nim powziął wiadomość. S Czacki (o litewskich i polskich prawach) umieścił ten grosz w swym zbiorze monet; rysunek jego zgadza się zupełnie z rysunkiem Mniszcha. W Roku 1829 widziałem taki grosz krakowski w zbiorze byłego Uniwersytetu Alexandrowskiego w Warszawce, nabyty od Wolańskiego wraz z jego nader rzadkim zbiorem co do wieków średnich. Co do wartości, grosz krakowski równy byt groszowi czeskiemu Wacława. Czacki w sw7ej rospraiwie: „O Rzeczy Mennicznej w Polsce i Litwie“ (umieszczonej w pomnikach historyi i literatury polskiej Wiszniewskiego) T. 1. kar. 77. pisze o groszach spragskich Kazimierza Wielkiego!! i powiada, że w r. 1789 wykopane zostały w Będziniu, z których trzy sztuki sam posiadał; na S. G. ma bydź korona i napis w7 dwóch obwodach: CASIMIRUS. D. G. REX. POLONIE, anaS.O. ^orzeł z napisem: GROSSI PRAGENSES!! Rzecz szczególna, że dotychczas ’oprócz Czackiego żaden z numismatyków nie widział podobnego czesko-polskiego grosza. Wprawdzie za Kaźmirza W. grosze czeskie miały bieg w kraju, lecz to były Wacławowskie, a Król,dbały o dobro kraju, pragnąc, aby Polska własną miała monetę, bil grosze krakowskie na w7zór groszy WaMawa. Vol. Leg. 1. p. 43. Ustawa z r. 1347. De moneta in regno currente. Cum sub uno principe et capite, eadem gens jura diversa liabere non debeat, ne sit tanquam monstrum, diversa habens capita, expedit reipublicae, ut uno et aequali jure tam Cracoviensis, quam etiam Majoris Poloniae inha- !i Intatores, et caeterae ragipi nostri terrae utantur et judicentur, etex conus princeps est omnium et dominus, statuimus de consilio, etassensq nostrorum i Baronum et Procerum, quod una moneta in toto regno nostro debeat haberi, quae debet esse perpetua, et bona in valore et pondere, ut per hoc caeterii sit gratior et acceptior.

§. 5. Tab. 1. Nr. 5.

S. G. Król na tronie siedzący, ukoronowany, z berłem w ręku. W obwodzie napis: MONETA. KAZIMIR.†

S. O. Orzeł, w obwodzie perłowym napis: REGIS. POLONIE. K †

Litery gockie. Litera K. oznacza coronati lub Kracovia. Półgroszel koronny, czyli ćwierć skojec, kwartnikiem zwany.

§. 6. Tab. 1. Nr. 6.

S. G. Król na tronie siedzący, ukoronowany, w prawej ręce jabłko, a w lewej berło trzyma. W obwodzie napis jak Nr. 5. lecz w wyrazie Kazimiri nie litera Z lecz S.

S. O. Jak Nr. 5.

Podobna postać majestatyczna jest na pieczęci Kaźmirza Wielkiego, której rysunek znajduje się w Pamiętnikach Warszawskich F. Bentkowskiego,

§. 7. Tab. 1. Nr. 7. 

S. G. i S. O. Jak Nr. 5. lecz na obydwóch stronach obwody perłowe, a na S. O. niema litery K.

Kwartniki te nader rzadkie, są w zbiorach Hrabiego F. Potockiego, — J. Z. — i u mnie. W zbiorze pułkownika Przeszkodzińskiego widziałem exemplarz, na którym pomiędzy wyrazami jest strzałka, znak menniczny.  

§. 8. Tab. 1. Nr. 8.

S. G. Na tarczy, złożonej z czterech łuków, ukoronowana litera K. przyozdobiona kropkami. W około napis: REGIS. POLONIE †

S. O. Lew, herb Rusi, w obwodzie perłowym napis: MONETA. DOI, RUCSIE †

Litery gockie. Kwartnik ruski Kaźmirza W. Litery DOI oznaczają Domini. Jest w zbiorze J. Z. 

§. 9. Tab. 1. Nr. 9.

S. G. Jak na poprzedzającym, lecz wokoło napis: REGIS: POLONIE: K. † Litera K oznacza coronati.

S. O. Jak na poprzedzającym. Kwartnik ruski odmiennego stempla. Jest w zbiorze Hrabiego Łosia. 

§. 10. Tab. 1. Nr. 11.

Jak Nr. 9. lecz w około napis: REGIS: POLONIE: †

S. O. Jak Nr. 9. lecz w obwodzie perłowym napis: MONETA. DOI. RUCSIE. K. † W zbiorze Hr. Ł.

§. 11. Tab. 1. Nr. 10.

S. G. i S. O. jak Nr. 8. lecz napis w około: REGIS: POLONIE. K. † — MONETA. DOI. RUCSIE. K. †  — Jest w moim zbiorze.

Kwartniki ruskie Kaźmirza W., których dwa liczono na jeden grosz krakowski, były przez długi czas prawie nie znane numismatykom, z powodu ich nadzwyczajnej rzadkości, i dopiero przed kilku laty wykopane w Galicyi, przyozdobiły niektóre zbiory.